U ogromnoj sali “Sava centra” okupio se krem srpske inteligencije i predstavnici gotovo svih stranaka iz vlasti i opozicije, među kojima i akademici Dobrica Ćosić. Matija Bećković, Predrag Palavestra, Antonije Isaković, Milorad Ekmečić, Desanka Maksimović, zatim gradonačelnik Beograda Milorad Vuković, ministar za Srbe izvan Srbije Stanko Cvijan, pjesnici Gojko Đogo, dr Radovan Karadžić i drugi poput vođe Demokratske stranke Dragoljuba Mićunovića, da bi svi zajedno proslavili svoju odluku, kako to piše najuticajniji srpski dnevni list Politika 31. marta 1991 godine:
“… Mitropolit primorsko-cetinjski gospodin Anfilohije doživjeo je ovacije kada je predložio da osnovni cilj bude stvaranje Sjedinjenih Srpskih Država. On je ukazao na ‘prokockane’ istorijske šanse koje je u prošlosti imao srpski narod i da mu Bog daje još samo jednu šansu koja se mora iskoristiti i zbog samog srpskog a i zbog drugih naroda i cele Evrope…”
Četrnaest godina kasnije, 27. januara 2005, najpoznatija hrvatska historičarka dr Zorica Stipetić, obavještava naš isti list, o tom događaju, sem ostalog kaže:
“… Treba, međutim, reći da je Drugi svjetski upravo i počeo sa formulom ‘Svi Njemci u jednoj državi’, što je klasična nacističko-fašistička formula, totalna i nasilna integracija naroda, odnosno dijasporičnih nacija, u jednu državu. Ovdje se, dakle, nije dogodilo ništa što Evropa nije vidjela i proživjela, ali se ipak niko nije sjetio ukazati na to da teze poput ‘Svi Srbi u jednoj državi’ ili ‘Hrvati iz Bosne i Hercegovine pripadaju Hrvatskoj’ direktno asociraju na identične Hitlerove formule, u vrijeme započinjanja Drugog svjetskog rata. Procesi koji su se dogodili na našim stranama nisu bili historijski novi nego, naprotiv, zakašnjeli procesi, ali su toliko više bili zastrašujući i djelovali su nekako sablasno. Niko nije vjerovao da se grozno historijsko iskustvo može ponoviti, rekla bih, na još krvaviji način.”
Potresne stranice drame širom jugoslovenskog podneblja prate nas sve do naših dana, pa tako odjela postdejtonskog raspleta dopire i sa istočnih srpskih, beogradskih raskršća.
“Suočavanje sa porazom je uvek teško i bolno. Kako sada priznati sebi i drugima da bi sve bilo bolje da se ništa nije počinjalo”, zapisao je Mirko Tepavac, progresivni srpski vojvođanski političar, bivši ministar inostranih poslova u nezavisnom glasniku REPUBLICI u članku ‘Svi u jednoj nevolji’, a zatim:
“Srbija je sve druge nacionalno homogenizirala a sama se duboko podelila. Htela je ‘Veliku Srbiju’, a pomažući rat protiv Muslimana stvorila uslove za ‘Veliku Hrvatsku’. Naumila je da proširi teritoriju gde žive Srbi, a dobila gole i bose Srbe bez teritorija. Ukinula je autonomiju Kosova, a sada rizikuje da ga potpuno izgubi. Srušila autonomiju Vojvodine, a dobila pokret za autonomiju Sandžaka. Nije bila u ratu, a osiromašila kao da je ratovala, suprostavila se celom svetu, a sada mora da pristane da joj svet diktira uslove za mir. Jesmo li to htjeli kad smo počeli? Ko se više saginjati neće…”
Prijateljstva ne zaboravljaju moralni ljudi, ona traju i ne zastarjevaju, i moja kćerka Selena, magistar književnosti, prijatelj porodici Tepavac poslala je knjigu PREBOLI ZLA, u kojoj je objavljen snimak Tepavčevog članka “Svi Srbi u jednoj nevolji”, i uskoro je stiglo njegovo pismo (29. maja 2003), koje u cjelini objavljujem:
“Draga Selena, javljam se sa opravdanim (81 g.) i neopravdanim (sporost) zakašnjenjem. Pismo me je, a ne manje Renatu, zbilja obradovalo i probudilo uspomene na sunčane Postire pre valjda petnaestak godina.
Čuo sam sa velikim zakašnjenjem za smrt vašeg strica, a mog dragog prijatelja i saradnika Nusreta. Vašeg oca, pisca knjige na kojoj se najtoplije zahvaljujem, mislim da nisam nikad sreo, ukoliko on, kao sigurno znatno mlađi od mene, ne kaže suprotno. Sa slike vidim samo da neobično liči na svoga brata.
Knjigu sam pročitao sa velikim zanimanjem, kao dokumentarno, ali i literarno potresno svedočenje o kataklizmičkom vremenu našeg zla, koje se nije moralo pa ni smjelo dogoditi. (Usud nije močniji od ljudskog zla!) Zanimljiva je sa političkog, a ne manje sa etičkog, pa i filozofskog stanovišta. Ponovo, hvala!
Ovog leta je cela šira porodica bila ovde na okupu i svi (odrasliji) s mukom preboljevali uspomene na Postirske dane.
Uvek sa Renatom, pozdravljam Vas i vašeg oca. Mirko Tepavac.”
Politička previranja i ratna satiranja predočena knjigom Preboli zla, kad su se “na nebu iznad BiH susrele zvijezde. Miloševića i Tuđmana i tu potamnile” (G. Berić), vode čitateljstvo na 300 stranica “male enciklopedije nevremena”, dokumentarnog tkiva sa 200 međunaslova, poput Zaluđuju sami sebe, Presvlačenje JNA, Varnice sunovrata, Oportunizam partizanskih boraca, podstiču na dijalog i rasuđivanje.
Bili smo u Beogradu i gledali kako na četničkom piru nekoliko hiljada istomišljenika ispred Savezne skupštine vojvoda Vojislav Šešelj, sada u ćeliji Haškog tribunala, prijeti oružjem svakome ko se suprotstavi stvaranju Velike Srbije, uzvikujući da su “njegovi bojovnici” već oprobali oružje u Hrvatskoj. Tih dana su ulicama Beograda moto-mehanizovane jedinice prema zapadnim krajevima i granicama, ispraćene oduševljenim građanima, obilježavajući ta za njih svećana događanja mnogim novinskim snimcima.
Jedan transport tenkova na platformama vagona zastao je u Vinkovcima, gdje se okupilo nekoliko stotina mještana protestujući protiv jedinica JNA. “Trebalo je da tenkovi otvore paljbu i urazume hrvatske ustaše okupljene na željezničkoj stanici” zagraktala je grupa beogradskih penzionera, mahom bivših partizana, a mene, penzionisanog pukovnika JNA, koji sam zagovarao rasplet bez pucnjave, etiketirali su kao Alijinog fundamentalistu i ekstremistu (Str. 68).
Zateklo nas je vrijeme kada “poznati srpski pjesnik u jednoj TV emisiji izjavljuje da je za nj ‘smrt Slovenca isto što i smrt foke, delfina ili Eskima’, kada su “na ceni majstori vređanja”, da onaj “ko smisli jaču metaforu za mržnju, taj je veći pjesnik”, kad su “intelektualne veličine tipovi koji seju smrt”, kad se u tim okolnostima može govoriti u i “kolektivnom poremećaju, o narodu koji zaluđuje sam sebe”, kako začuđen o tome piše srpski književnik Mirko Kovač, već izbjegao iz Srbije, sa komčom na glavi, ožiljkom od udarca zapjenušanog snimatelja (str. 79). Njegov članak “Primitivčine u odori intelektualca” snimljen je u Prebolima zla.
“Bio sam zapanjen ponašanjem pojedinaca u čijim je izjavama dominirala laž. Još sam više bio zapanjen time što je veći broj, da ne kažem sav narod počeo da veruje i da se povodi za izmišljenim obećanjima, odnosno da veruje lažima…
Svi su oni ponavljali jednu te istu misao koja je u to vrijeme glasila ‘Svi Srbi u jednoj državi…’ Kada sam video da je tako mnogo ljudi koji veruju u laž, shvatio sam da je istina osuđena na smrt i da svako ko istinu u sebi nosi i ko je propoveda mora biti ubijen. Da ne bih bio ubijen, ja sam se sklonio” – objašnjavao je dr. Vojislav Vukčević, jedan od osnivača Srpske demokratske stranke i njen potpredsjednik, prijatelj i bliski saradnik dr. Jovana Raškovića, bivši dekan Pravnog fakulteta u Osijeku, aktivista u Zapadnoj Slavoniji, koji je u aprilu ‘91 dao ostavku pod prijetnjama “udaljen centra moći”, Beograd.
“Nakon nekoliko dana Srpsko nacionalno vijeće Slavonije donijelo je odluku o izdvajanju tog prostora iz Hrvatske i time prvi na području bivše Jugoslavije razbili Jugoslaviju! Iste večeri, na istoj sjednici, donijeli su odluku da profesor Vojislav Vukčević više ne može da govori u ime srpskog naroda.” (str. 232)
Presvlačenje JNA
Kada je Predsjedništvo BiH (bez srpskih predstavnika) donijelo odluku o povlačenju jedinica JNA iz BiH, formirana je srpska vojska sa komandantom Štaba oružanih snaga general-potpukovnikom Ratkom Mladićem.
Tada su na plenarnom zasjedanju Generalne skupštine u članstvo Ujedinjenih naroda primljene Slovenija, Hrvatska i BiH (22. maja).
“Formalno presvlačenje bivše JNA u TO Srpske republike BiH je praktično završeno, a “gotovo 85 odsto trupa bivše JNA ostalo je u BiH i tu činjenicu teško može promijeniti bilo kakav dogovor”, odnosno “JNA više se neće spominjati, nego će biti sastavni dio srpskih oružanih snaga”.
Topovi su već uveliko razarali bh gradove, a ratni krizni štab SAO Hercegovine objelodanio je kategoričan stav “da će se i pored povlačenja JNA osvojene teritorije granica na Neretvi odbraniti”, da će “na svaki napad odgovoriti najrazornijim naoružanjem raketama koje odjednom dižu cio kvart” (str. 93).
I tako – sve što nije ljudsko – činili su drugi. I zato treba podignuti međusobne berlinske zidove, prosmatrajući jedni druge preko nišana. Među otuđenim ratnicima antifašistima iz II svjetskog rata, poput izabranog jezgra starješina Prve proleterske brigade koje je podizalo moral ratnika na vukovarskom bojištu, našli su se i moji zemljaci Hercegovci, borci 29. hercegovačke udarne divizije NOVJ jer su – pored drugih zakrčenja – sa svoje skupštine u Domu Vojske SRJ u Beogradu ‘94 godine poslali pozdravni telegram ratnom zločincu Radovanu Karadžiću, Momčilu Krajišniku i njihovoj četničkoj sabraći koji su, uzalud, pokušavali da sprovedu strategijski nacional-šovinistički projekt ‘Velike Srbije’, kad to već nije mogao Draža Mihailović u II svjetskom ratu.
Nasrtaji i sa istočnih i sa zapadnih strana na BiH i zlo koje se izlilo na nju ipak nisu mogli spriječiti njeno moralno, političko i vojno, državotvorno uzrastanje, iako uz duboke ratne ožiljke, na osnovama civilizacije i opšteljudskog poimanja zajedničkog življenja ljudi i naroda BiH, pa otuda i njeno “čudo otpora”.
Dogodila su se tri čuda, “tri stvari (koje) ostaju bez logičnog i racionalnog objašnjenja: količina zla koja se izlila na Bosnu; ravnodušnost svijeta prema ovoj erupciji zla, i čudo našeg otpora”, govorio je Alija Izetbegović u njemačkom udruženju za vanjsku politiku u Bonu 17. marta ‘95. pitajući se: “Zar Evropu da brane rušitelji bogomolja i kulturnih spomenika… Ovo treće čudo, ovaj put pozitivno, je naš otpor. Da li ste 1991 i 1992 godine mogli pretpostaviti da će goloruki bosanski narod uspjeti zaustaviti dobro naoružanu jugoslovensku (srpsku) armiju? Kad je riječ o našem otporu, jednoga dana znati će se sve činjenice, ali fenomen time neće biti odgonetnut. To je stoga što je otpor sadržavao snažnu moralnu komponentu, dakle činjenicu duhovnog reda, a činjenice ove vrste opiru se strogo naučnoj analizi. Sarajevo nije jedini, ali je najupečatljiviji i najilustrativniji primjer. Mi u Sarajevu već tri godine živimo i radimo praktično na prvoj liniji fronta… Sarajevo je, naime, svjedok da ljudi raznih vjera, nacija i kultura, mogu da žive zajedno. Postoji samo jedan uvjet za to: da budu ljudi. Neljudi to ne mogu… Nasuprot tome, lijevo i desno od nas nalaze se mali fašizmi koji se ponose jednonacionalnim, jednovjerskim i jednostranačkim konceptom. Iz tih pravaca pušu vjetrovi koji pokušavaju da ugase ovaj plamičak svjetlosti koji obasjava slobodne teritorije Bosne i Hercegovine” (str. 209).
U članku “Pakleni um velikog zla” – Postdejtonska Srbija i pitanje odgovornosti za rat (NNB, 27.-28. jun 1998) Mirjana Kalinić predočava najvažnije saopštenje predstavnika Beogradskog kruga, kada su organizovali “razgovor u senci ćutljive većine”, o “ratu u kojem nismo učestvovali”, kada su “portretisani” oni koji su u tom ratu dali najveći doprinos: Slobodan Milošević, Dobrica Ćosić, Udruženje književnika Srbije, SANU, SPC, Vrh JNA, predsjednici vlada Srbije od 1988-1998. i drugi.
“Većina stanovništva u Srbiji je sledila nacionalističku politiku vodstva, davala je posredno legimitet ratničkoj polici” – rekla je Zagorka Golubović. “Glasajući za koncipirani nacionalistički program Slobodana Miloševića taj deo stanovništva u Srbiji mora da podeli odgovornost sa ratotvorcima, bez obzira što je veliki broj bio zaveden i izmanipulisan. Ali zavođenje i manipulisanje uspjeva samo onda kad postoji sklonost ka zavođenju, kao što je rekao Vilhem Rajh. Taj deo populacije je direktno doprineo trajanju rata, šaljući svoje sinove u rat ili sami učestvujući kao dobrovoljci na hrvatskim ili bosanskim ratištima. Drugu vrstu odgovornosti snosimo svi, koji nismo uspeli da podstaknemo relevantne snage koje bi se suprotstavile ratu. Posebnu odgovornost snose oni koji su za sve vreme rata ćutali, tzv. unutrašnji emigranti, koji i kada su bili protiv rata nisu smatrali da imaju moralnu obavezu da mu se javno suprotstave.”
Čikago, 11. januar 2011