Sarajevo ima sastanak s historijom: Strahota opsade

 

“Treba li ukloniti tragove uzasne, ali toliko bliske proslosti”?

 

Grad se posupno rekonstruira da bi se okrenula strana “srednjovjekovnog pakla”, koje ga je zahvatilo pocetkom 90 godina, proslog stoljeca. To je naziv koji su strasnim dogadjajima, dali tuzitelji Haskog krivicnog suda za bivsu Jugoslaviju, kako bi oznacili opsjedu srpskih, ekstremistickih snaga.

Svake godine zemlje ujedinjene Europe slave “Noc muzeja”-u Sarajevu, mrak se spustio na kulturne institucije. Nacionalni muzej je zatvoren u listopadu 2012 a nekadasnji Muzej revolucije, postao historijski je po najjacoj, proslogodisnjoj zimi, organizirao manifestaciju “Otvorenih vrata” nazvanu “Ugrijte muzej”, a proslog 4 ozujka “Dan solidarnosti s muzejem”.

“Htjeli smo oglasiti cinjenicu da  su nas zvanicnici sasvim napustili”-kao da se pravda mlada direktorica Elma Hasimbegovic, sto radi besplatno poput ostatka ekipe, u nezagrijanim prostorijama sa razbijenim, staklenim krovom, sto podsjeca na zlo doba opsade.

U unutrasnjosti, stalna izlozba svjedoci o nehumanom postojanju i posebnoj krhosti stanovnika, koji su prezivjeli 44 mjeseca opsjede, nametnute od strane srpskih, ekstremistickih snaga. Sarajlije su umjele trcati  kao nitko drugi, kako bi izbjegle snajperskim mecima i kisi granata. Usavrsili su pravljenje resoa od razlicitih materija ili kolica, sa kojima su prenosili vodu i drvo za grijanje. Pretvorili su se u gradske seljake, uzgajajuci na balkonima voce i povrce, isto kao i u dijelovima nastambina izlozenih paljbi.

U svom dnevniku, nazvanom “Dobro dosli u pakao”, objavljenom 1996, Ozren Kebo je detaljno, sa posebnom ironijom opisao svakidasnjicu prezivljavanja. Pricao je  o mogucnosti upotrebe  pet litara donesene vode, za koju je trebalo cekati u redu-pet sati! Najprije se “ubocati”, odnosno istusirati sa bocom vode, sto ujedno znacilo pokupiti svaku kap u djecijiju, plasticnu kadu, zatim istu vodu  upotrijebiti za pranje rublja i napokon, ocistiti WC, od neugodnog mirisa izmeta.

 

“Kako nanovo normalno zivjeti, nakon takvih iskustava?

 

Naravno,  postojanje se mora nastaviti. Grad se obnavlja ali se zitelji ne oslobadjaju rata. Bili su fizicki obezglavljeni a nikave mjere za pomirenje nisu poduzete”-zali se Ozren Kebo.

I groblja su- pise Marie Verdier- pout osvajaca.Nalice na lavu sto plavi uzvisice.Zamijenila su sportska igralista, oduzele dio grada sto se bijeli pod nisanima i uvijek istim godinama izceznuca : od 1992 do 1996.

Ipak, Sarajevo freneticno napreduje.Grad je prekrasan. Ali se rekostrukcija razumijeva kao potreba memorije da otjera duh “srednjovjekovnog pakla”, sto bi rekli tuzitelji iz Haaga. Samo zidne ploce, postavljene na mjesta masakra od 27 svibnja 1992, 5 veljace 1994 ili 8 kolovoza 1995, u kojima je zivot izgubilo 26,67 i 43 osoba u sredistu grada, vracaju misli u mracnu proslost. Jedan spomenik je posvecen ubijenoj djeci. Autori su oznaceni kao  “srpski zlocinci” a drugi istice samo izceznuce bosnjacke djece, zanemarujuci ostalu.

Ubojice su “etnicizirane”, bolje bi bilo oznaciti vojnike srpske vojske BiH”, sugerirao je historicar Nicolas Malle.

U unistenom Sarajevu dvije ruine su se izdvojile, u ljeto 1992 godine : bombardovana Biblioteka, da bi se sto prije unistilo 1,5 milijuna volumena i toranj “Oslobodjenja”, dnevnog lista, oformljenog 1943 godine.

“Zgrada od 20 katova sto je izgorila kao luc, za 48 sati”-sjeca se Ozren Kebo. Pet novinara, obavijestio je svjedok francusku kolegicu, su ubijeni za vrijeme sukoba dok ih je 25 bilo ranjeno. Uprkos tome, novina je svakodnevno ostvarivana, u podrumu srusenog zdanja”.

 Danas nema tragova tog, dvojnog obezglavljenja.Biblioteka paradira bljestavom fasadom, kao da se nista nije dogodilo. Toranj “Oslobodjenja” je srusen pa sagradjen drugi, od betona i stakla.

“Gdje je simbol rata?-pita general Divjak koji je imao zadatak odbrane grada, protiv agresije srpskih nacionalista.-Trebali smo sacuvati sruseni toranj-zali se.

” Velika je pogreska izbrisati tragove proslosti-tuzi se Nihad Kresevljakovic, direktor Ratnog teatra, autor dokumentarca “Sjecate li se Sarajeva”? i organizator “Memory Module”, godisnjeg susreta umjetnosti i memorije sto se uprilicava u okviru  gradskog Festivala teatra.

 

Nestaju “Ruze Sarajeva”!

 

Cuvene “Ruze Sarajeva”, takodjer, polako nestaju. “Nikada necemo saznati njihovu pravu genezu”-zali se Andrew Lawler, engleski arheolog sto zivi u Sarajevu, ujedno autor studije o legalnim i tehnickim ulozima ocuvanja “Ruza”. Na kraju rata, 1996 godine, stanovnici su stavljali crvenu smolu na te znakove razaranja, rasprostranjenu po plocnicima i cesti, pa su  jarko crvene ruze bile memorija rata.

Renomirani arhitekt Nedzad Kurto se proglasavao zacetnikom i inicijatorom projekta sto nije potvrdjeno, sve do njegove smrti, prije dvije godine.

“Ruze su ostvarene u gradu i jedino na mjestima gdje je bilo, najmanje, troje mrtvih”-objasnjava Englez Rawler, isticuci nepouzdanost sadrzaja. tesko je precizno znati koji je impakt bio smrtonosan, posto je grad svakodnevno bombardovan.

Tako znacajne tvorevine, na raskrscu umjetnosti i rata su teorijski bile u planu ocuvanja, iz 2008 godine. Mnostvo ih je nestalo sa rekonstrukcijom grada, popravkom plocnika i ulica.Ostale “Ruze” same izcezavaju jer gradjani po njima hodaju a kise ih peru. Neke su pojedninci, jednostavno-“pokupili”!

“Ruze” su opovrgavane, priznaje Andrew Lawler, podrazumijevajuci i “visoke sfere vlasti”. Arheolog je galskoj izvjestiteljici pokazao otvor za kanalizaciju, napravljen na mjestu jedne “Ruze”, ispred predsjednistva Federacije.”Moguce je da su data upustva za njezino unistavanje”-istice Englez.

Mnostvo Sarajlija smatra da je to jako lijepo ime za uzasan oziljak.Mozda ce nedostatak akcije u paraliziranoj zemlji razrijesiti upitinik njihovog ocuvanja, ili ne”?

Za memoriju ostaje : drzavni nedostatak projekta! On ce preuzeti i red 11 540 crvenih, stolica, od kojih su 643 djecije, da simboliziraju isto toliko ozvanicenih ubistava za vrijeme opsade, sto su bile slozene poput kilometra duge lokve krvi,u Titovoj ulici, za trajanja obiljezavanja 21 godisnjice blokade grada”.

 

Bili smo gladni kulture

 

“Cesto sam isao u teatar i u kino”! prisjeca se general Jovan Divjak, koji je branio Sarajevo protiv srpskih ekstremista Ratka Mladica, rizikujuci zivot prelaskom iz jednog u drugi kraj grada, da bi ohrabrio i podrzao trupe na liniji fronta. Cim bi imao priliku, isao je na  predstave.”Svaki dan se nesto zbivalo”.Jovan Divjak se posebno prisjeca otvaranja izlozbe slikara Afana Ramica, 30 prosinca 1992 :”Bilo je to 28 dana, nakon ubistva njegovog sina” ali i lezernijeg dogadjaja izbora “Miss Sarajevo”, u veljaci 1993 godine. Kulturne manifestacije su bile znacajan oblik  duhovnog otpora. “Gradjani su spasili Sarajevo”- tvrdi onaj kojeg zitelji pozdravljaju kao heroja i nakon 20 godina, od zavrsetka rata.

Haris Pasovic cuva uspomenu na vojnike sto su prisustvovali teatarskim probama, nakon povratka s fronta, kada bi odlozili oruzje na ulazu. Vec je bio medju najslavnijim, bosanskim rediteljima i sjeca se njihovih komentara ; “Da niste pripremili predstavu, ne bismo imali razloga boriti se”! “Ljudi su rizikovali zivot prelazeci kilometre da bi vidjeli postavke”-svjedoci Pasovic. Jedne noci, bombardovanje je bilo jako a mi smo predstavljali “Cekajuci Godoa”, u reziji Susan Sontag.Najprije smo se pitali da li da prekinemo komad. Nitko se nije pomjerio, pa smo nastavili.

“Uprkos svemu, u teatru smo se osjecali sigurnim, kao na slobodnoj teritoriji”- podvukao je Nihad Kresevljakovic koji je sa 20 godina prisustvovao  osnivanju “Sartra”, sarajevskog Ratnog teatra, u svibnju 1992 godine, kojim danas upravlja. “Nije samo znacajna  voda i hrana u ratno doba. Ici u teatar je bila vitalna potreba”-potvrdio je. Sartr je priredjivao predstave, tamo gdje je bilo moguce pronaci zaklon u gradu, pa se igrao Sartre, Shakespeaere ili japanski No teatar. Slijedece, 1993 godine, njegov otac gradonacelnik je od “Sartra” stvorio javnu instituciju, svjestan kako umjetnost ucestvuje- u odbrani grada.

“Vec na pocetku opsade znali smo da ce rat potrajati. Nadali smo se mogucem, fizickom prezivljavanju ali kako opstati duhovno?Opce ubjedjenje je bilo da nas umjetnost i kretivnost mogu spasiti”-prisjeca se Mirsad Purivatra, aktualni direktor SFF-a koji je tada organizirao prve filmske projekcije u podrumu Akademije dramskih umjetnosti.

Haris Pasovic je bio medju onima sto su vec 1993, nanovo pokrenuli kazalisni festival, isto kao i filmski, pod nazivom “Iznad kraja svijeta”. “UN  je odbio dati nam elektricni generator da bi smo imali struju”-sjeca se s gorcinom. Na srecu, u osobno ime, su nam pomogli neki clanovi medjunarodnih, mirovnih snaga. 

Organizatori su nastojali izaci iz podruma i vise ne predstavljati retrospektive, za organizaciju festivala. Prvi SFF se odrzao krajem 1995 godine, zavrsen je na dan potpisivanja Daytonskog ugovora.”Tacno 37 filmova iz 15 zemalja i 9 000 gledatelja!Bili smo gladni kulture”- nastavlja Purivatra. Odluka nije bila jednostavna, ali vec 1996 smo projicirali djela iz Hrvatske i Srbije zbog zapocinjanja pomirenja. Srpski umjetnici su dosli  a polako i publika ih je slijedila”- obavjestava nas- pise Marie Verdier.

Danas Sarajevo producira filmove u dvije skole filma. SFF je imao vise od 100 000 gledatelja i postavio grad na noge 24/24 sata.”Bosna i Hercegovina je tisucugodisnja zemlja razlicitosti, historijsko tlo i neprocjenjiv izvor umjetnosti-upozorio je Nihad Kresevljakovic. Umjetnost je mozda jednini, danasnji, sarajevski adut, iako su svi budjeti zaustavljeni a muzeji zatvaraju, jedan nakon drugog”.